ქართულ ბაზარზე იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ე.წ. Covered Bonds-ის ინსტრუმენტი ინერგება. კანონპროექტის მიზანია, დაფინანსების დივერსიფიცირებულ წყაროებზე კომერციული ბანკების წვდომის გაზრდა და საქართველოში იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრის განვითარება. ჩარჩოს შემუშავებაში ჩართულები არიან საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებიც (EBRD, IFC).

როგორ ფასდება ამ ტიპის ობლიგაციების რისკიანობა, ვინ მოიაზრება ფასიანი ქაღალდების ინვესტორად და გახდება თუ არა Covered Bonds კაპიტალის ბაზრის მასტიმულირებელი, ამ თემაზე „კომერსანტთან“ საპენსიო სააგენტოს ყოფილმა ხელმძღვანელმა, ფინანსისტმა ლევან სურგულაძემ ისაუბრა.

„იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების საკანონმდებლო ჩარჩო და ასეთი ინსტრუმენტების გამოჩენის შესაძლებლობა, უდაოდ არის წინ გადადგმული ნაბიჯი კაპიტალის ბაზრის განვითარების გზაზე. სტრუქტურული ფინანსების ამ უმარტივესი პროდუქტის გამოჩენით, საფუძველი ჩაეყრება უფრო სოფისტიცირებულ, უფრო მოქნილ, ინვესტორის საჭიროებებზე მორგებულ სექიურიტიზაციის ინსტრუმენტების განვითარებას.

იმისათვის, რომ ამ ახალმა საინვესტიციო ფინანსურმა ინსტრუმენტმა ბაზარზე „ფეხი მოიკიდოს“, პირველ რიგში უნდა არსებობდეს პოტენციური ემიტენტი ბანკების ინტერესი. მართლაც, იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ემისიისას, ემიტენტი ბანკი თმობს თავისი იპოთეკური სესხების პორტფელის შემოსავლიანობის გარკვეულ ნაწილს, რომელსაც გადასცემს ინვესტორს, ხოლო თვითონ იტოვებს პორტფელის შემოსავლიანობის ნაწილს. მოკლევადიან პერსპექტივაში და არსებული კონკურენციის პირობებში, არ არის ცხადი, რომ ბანკებს ექნებათ გარანტირებული მოტივაცია დათმონ მათ იპოთეკურ პორტფელებზე შემოსავლის ნაწილი. პოტენციური ინვესტორის გადასახედიდან, მნიშვნელოვანია როგორც იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციებიდან მიღებული სარგებლიანობის და აღებული რისკის სწორი (სამართლიანი) თანაფარდობა ასევე, ბაზარზე არსებული ალტერნატიული ინსტრუმენტებიდან რისკით შეწონილი უკეთესი სარგებლის მიღების შესაძლებლობა. იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი  ობლიგაციებით მეტწილად ის ინვესტორები დაინტერესდებიან, რომლებსაც დაბალი რისკის აპეტიტი გააჩნიათ და დაკმაყოფილდებიან დაბალი სარგებლით, რომელიც, თეორიულად, ვადიან საბანკო ანაბარზე მიღებულ სარგებელზე ნაკლები უნდა იყოს“, - აღნიშნავს ლევან სურგულაძე.

მისი თქმით, იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები (Covered Bonds), სტრუქტურული ფინანსების უმარტივესი წარმოებული (derivative) ინსტრუმენტია, რომელიც დიდი ხანია ფართოდ არის გავრცელებული ევროპაში და შედარებით ახალია ამერიკაში.

„აღნიშნული ტიპის ობლიგაციების ემიტენტებს ბანკები წარმოადგენენ. გამოშვებული ობლიგაციების საკრედიტო ხარისხი მაღალია (დაბალრისკიანი ინსტრუმენტი), რადგანაც ის წარმოადგენს ემიტენტი ბანკის ბონდს (ვალდებულებას), რომელიც უზრუნველყოფილია ბანკის ბალანსზე არსებული იპოთეკური სესხების პორტფელით და ამ პორტფელიდან შემომავალი ფულადი ნაკადები ხმარდება ობლიგაციების მფლობელების წინაშე გადახდის ვალდებულებების შესრულებას. სხვა სიტყვებით, ინვესტორებს, რომლებმაც შეიძინეს აღნიშნული ობლიგაციები გააჩნიათ ორმაგი მოთხოვნა (Dual Recourse): თუ უზრუნველყოფის აქტივები (იპოთეკური სესხების პორტფელიდან შემოსული ფულადი ნაკადები) ვერ დაფარავენ ობლიგაციების მფლობელი ინვესტორების მიმართ გადახდის ვალდებულებებს, რაც არის ობლიგაციის ნომინალური ღირებულება და კუპონი (შეთანხმებული ფიქსირებული საპროცენტო სარგებელი), მაშინ ინვესტორებს უფლება უჩნდებათ ემიტენტ ბანკს მოსთხოვონ დარჩენილი, შეუსრულებელი გადახდის ვალდებულებების შესრულება. მეორეს მხრივ, თუ ემიტენტი ბანკი გადავა გაკოტრების რეჟიმში, მაშინ უზრუნველყოფის აქტივებზე (იპოთეკური სესხების პორტფელიდან შემოსულ ფულად ნაკადებზე) უპირატესი მოთხოვნის უფლება, კანონის შესაბამისად, პარიტეტულად ექნებათ ობლიგაციების მფლობელებს. საერთაშორსიო კაპიტალის ბაზარზე აღნიშნული ინსტრუმენტი პოპულარულია, ჰყავს ინვესტორთა ფართო ბაზა და არის განსაკუთრებულად ლიკვიდური. ბანკები ამ ინსტრუმენტს იყენებენ საჭირო ლიკვიდობის მისაღებად“, - განმარტავს ლევან სურგულაძე.

ფინანსისტი აღნიშნავს, რომ მნიშვნელოვანია არ აგვერიოს აღნიშნული ინსტრუმენტი ფართოდ გავრცელებულ და პრაქტიკულად იგივე სახელდების სხვა ინსტრუმენტებში - „აქტივებით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდი“(Asset Backed Security) ან „იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდი“ (Mortgage Backed Security), რომლებიც ჰგვანან, იპოთეკით უზრუნველყოფილ ობლიგაციებს, მაგრამ არის არსებითი განსხვავებაც.

„აქტივებით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდი“ და კერძოდ „იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდი“ წარმოადგენს სტრუქტურული ფინანსების უფრო რთულ ინსტრუმენტს, რომელიც იქმნება სექიურიტიზაციის (Securitization) გზით. ასეთი ტიპის ფასიანი ქაღალდის (ობლიგაციის) ემიტენტს წარმოადგენს ახლადშექმნილი სპეციალური დანიშნულების საწარმო (Special Purpose Vehicle), რომელმაც ობლიგაციების გაყიდვიდან მიღებული თანხებით ბანკისგან ან სხვა ორგანიზაციისგან შეიძინა იპოთეკური სესხების პორტფელი, რომელი პორტფელიდან შემოსული ფულადი ნაკადები მოემსახურებიან შესაბამისი ობლიგაციების მფლობელებისთვის გადახდის ვალდებულებებს. მთავარი განსხვავება კი ის არის, რომ ობლიგაციების მფლობელებს ამ შემთხვევაში არ აქვთ ეგრეთ წოდებული ორმაგი მოთხოვნა. თუ იპოთეკური სესხების პორტფელიდან შემოსული ფულადი ნაკადები არ იქნება საკმარისი ობლიგაციებზე გადახდის ვალდებულებების დასაკმაყოფილებლად, ობლიგაციების მფლობელებს ბანკის მიმართ არანაირი მოთხოვნის უფლება არ ექნებათ, რამეთუ ბანკმა იპოთეკური სესხების პორტფელი გაასხვისა სპეციალური დანიშნულების საწარმოზე და ბანკის ბალანსზე ეს აქტივები აღარ არის (True Sale). აღნიშნული მეთოდის (სექიურიტიზაცია) ფარგლებში, ტრანშირების მექანიზმის გამოყენებით ქმნიან სხვადასხვა რისკი / ამონაგების პროფილის მქონე ობლიგაციებს - დაბალი რისკი / დაბალი მოსალოდნელი ამონაგები, საშუალო რისკი / საშუალო მოსალოდნელი ამონაგები, მაღალი რისკი / მაღალი მოსალოდნელი ამონაგები.

იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები (Covered Bonds), როგორც აღვნიშნეთ, დაბალრისკიანი ინსტრუმენტია, შესაბამისად, დაბალი მოსალოდნელი ამონაგებით. ამ ობლიგაციების რისკიანობა განისაზღვრება მათ უზრუნველყოფაში მყოფი იპოთეკური სესხების პორტფელის ზომით (ემისიის ზომასთან შედარებით), ამ პორტფელის რისკიანობით და ემიტენტი ბანკის რისკიანობით, რომელიც ამ ბანკის საკრედიტო რეიტინგშია ასახული. იპოთეკური სესხების პორტფელის რისკიანობა კი განისაზღვრება მასში შემავალი იპოთეკური სესხების ხარისხით და მსესხებლების დეფოლტის კორელაციით. კონკრეტული იპოთეკური სესხის ხარსიხი კი განისაზღვრება მსესხებლის გადამხდელუნარიანობით, რაც განსაზღვრავს მის დეფოლტის ალბათობას და კონკრეტული სესხის უზრუნველყოფაში მყოფი უძრავი ქონების ფასით, ლიკვიდობით და ფასის და დარჩენილი დასაფარი სასესხო ვალდებულების თანაფარდობით. იპოთეკური სესხების პორტფელის რისკის პროფილის დასადგენად არსებობს სოფისტიცირებული მათემატიკური მოდელები და მეთოდოლოგიები“, - განმარტავს ლევან სურგულაძე.

აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო სარეიტინგო სააგენტო Moody’s - მა საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ მომზადებულ იპოთეკური ობლიგაციების შესახებ კანონპროექტზე თავის ანგარიშში ვრცელი მოსაზრება გამოაქვეყნა. მათი ინფორმაციით, იპოთეკური ობლიგაციების შესახებ საქართველოს ახალი კანონპროექტი ბაზრის განვითარების მყარ საფუძველს ქმნის. პროექტი, ევროპის სხვა ქვეყნების კანონმდებლობის მსგავსად, ითვალისწინებს მძლავრი დაცვის მექანიზმებს ინვესტორებისთვის, მათ შორის ნორმებს უზრუნველყოფის ბაზის ხარისხის შენარჩუნების თაობაზე და უზრუნველყოფის აქტივების სიჭარბის მოთხოვნებს, რომლებიც უფრო მაღალია, ვიდრე ზოგიერთი დამკვიდრებული იპოთეკური ობლიგაციების ბაზრის შემთხვევაში.