რამდენიმეკვირიანი გამყარების ტრენდის შემდეგ, ბოლო დღეებია ეროვნული ვალუტა წითელ ზონაში დაბრუნდა. 15 თებერვლის ვაჭრობის შედეგად კი ეროვნული ვალუტა დოლართან მკვეთრად – 5.9 თეთრით, ევროსთან კი 7.5 თეთრით გაუფასურდა. 16 თებერვლის ვაჭრობის შედეგად კი ლარი აშშ დოლართან მიმართებაში 3.42 თეთრით 2.9934-მდე, ხოლო ევროსთან 2.83 თეთრით 3.4065-მდე გამყარდა.

ლარის მკვეთრი გამყარება-გაუფასურების ტრენდს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი კობა გვენეტაძე ვალუტის კურსის “overshooting”, ანუ დროებითი ზედმეტი გაუფასურებით ხსნის და მაგალითად ეკონომისტის რუდიგერ დორნბუშის თეორიული მოდელი მოჰყავს.

„გაცვლითი კურსის მოკლევადიან პერიოდში გაუფასურებას ორი მიზეზი აქვს: 1) გრძელვადიანი წონასწორობის ასახვა და 2) შემცირებულ საპროცენტო განაკვეთებზე რეაგირება. დროთა განმავლობაში მე-2 მიზეზი აღმოიფხვრება (როდესაც საპროცენტო განაკვეთები კვლავ იზრდება), რის შედეგადაც, გაცვლითი კურსი ზედმეტად გაუფასურებული ნიშნულიდან ნაწილობრივ კვლავ გამყარდება იმდენად, რომ საბოლოოდ ის მხოლოდ პირველ მიზეზს (ახალ გრძელვადიან წონასწორობას) ასახავდეს.

იმავე ლოგიკით აიხსნება გაცვლითი კურსის overshooting რაიმე საგარეო შოკის დროსაც, როდესაც ბაზარზე ჩნდება გაცვლითი კურსის გაუფასურების მოლოდინი და შედეგად იზრდება რისკ პრემია; ამ უკანასკნელს სწორედ საპროცენტო განაკვეთების ზრდა აკომპენსირებს. თუკი აღმოჩნდება, რომ საპროცენტო განაკვეთების ზრდა გაზრდილ რისკ პრემიას ვეღარ აბალანსებს, ლარის აქტივების მფლობელები ეცდებიან უცხოურ ვალუტაზე გადასვლას, რაც გაცვლით კურსს გააუფასურებს. კურსის გაუფასურება გაგრძელდება მანამ, სანამ ბაზარი არ ჩათვლის, რომ ეს გაუფასურება არის „დროებით ზედმეტი“ ზემოთ განხილული მექანიზმის გამო, რის შედეგადაც რისკ პრემია კვლავ მოიკლებს (ან სანამ საპროცენტო განაკვეთები არ გაიზრდება). აქაც, მოკლევადიან პერიოდში გაცვლითი კურსის გაუფასურებას ორი მიზეზი აქვს: 1) გრძელვადიანი ფუნდამენტური ფაქტორების ასახვა და 2) გაურკვევლობის (რისკ პრემიის) ზრდა. დროთა განმავლობაში ბაზარი გრძელვადიანი წონასწორობის ახალ წერტილს იპოვის; შედეგად, გაურკვევლობა (რისკ პრემია) კვლავ შემცირდება, რაც ნიშნავს, რომ გაუფასურების ის „ზედმეტი“ ნაწილი, რომელიც ამ მიზეზით იყო გამოწვეული, აღმოიფხვრება. ასეთ ვითარებაში ცენტრალური ბანკის ჩარევა კონტრპროდუქტიულია, რადგან თუ ბაზარზე არსებობს კურსის გაუფასურების მოლოდინი და ცენტრალური ბანკი ამ გაუფასურებას ინტერვენციით აჩერებს, ეს უცხოურ ვალუტაზე დამატებით სპეკულაციურ მოთხოვნას აჩენს და, საბოლოოდ, კურსის უფრო დიდ გაუფასურებას მივიღებთ. მეორე მხრივ, როდესაც ცენტრალური ბანკი სრულად ბაზარს მიანდობს ფასწარმოქმნას, საბოლოო გაუფასურება უფრო ნაკლებია, ხოლო დროებით (რამდენიმე საათით თუ დღით) „ზედმეტად“ გაუფასურებულ კურსს რეალურ ეკონომიკაზე გავლენა არ აქვს“, - განმარტავს კობა გვენეტაძე.

ფინანსისტი და პრეზიდენტის ყოფილი მრჩეველი თემურ ბასილია „კომერსანტთან“ აღნიშნავს, რომ ქართული ეროვნული ვალუტის გაუფასურება-გამყარება არ არის გამოწვეული მხოლოდ ერთი ფაქტორით. გარდა ამისა, მისივე განმარტებით, ეროვნული ბანკი ცდილობს სიცრუის დამტკიცებას, რომ თითქოს ფულის მასას არა აქვს გავლენა ეროვნული ვალუტის გაცვლით კურსსა და ინფლაციაზე.

„ბოლო 10-15 წელია, რაც ლართან დაკავშირებით ხდება, ხელოვნურია, მათ შორის ახლანდელი უეცარი გამყარება და შემდეგ ისევ გაუფასურება. ბევრი სხვადასხვა ფაქტორი მოქმედებს ეროვნულ ვალუტაზე. კერძოდ:

1. ეროვნულ ვალუტასა და მის სტაბილურობაზე პირველ რიგში პასუხისმგებელი საქართველოს ეროვნული ბანკია. ეროვნული ბანკის დღევანდელი ხელმძღვანელობის უუნარობაზე, არაკომპეტენტურობასა და არასპროფესიონალიზმზე არაერთხელ გვისაუბრია. არ მესმის, როგორ შეიძლება ჩააბარო ასეთი საპასუხისმგებლო სფერო პირებს, ვისაც წარმოდგენა არა აქვს მაკროეკონომიკის ძირითად საბაზისო დებულებებზე, ფულის არსზე და მასზე მოქმედ ფაქტორებზე; ვინც უტიფრად ცდილობს სიცრუის დამტკიცებას, რომ თითქოს ფულის მასას არა აქვს გავლენა ეროვნული ვალუტის გაცვლით კურსსა და ინფლაციაზე.
2. ეროვნული ბანკის არაკომპეტენტურობას თან ერთვის მათ მიერ დანერგილი კორუფციული გარიგებების სისტემა, რომელსაც „რეფინანსირების სესხებს“ უწოდებენ. ამ თემაზეც არაერთხელ გვისაუბრია. მას სინამდვილეში არაფერი აქვს საერთო რეფინანსირების სესხებთან. არადა, ეს ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზია გაცვლითი კურსის ასეთი მკვეთრი ვარდნისა და მოსახლეობის გაღატაკების.
3. პოლიტიკური არასტაბილურობაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რაც გავლენას ახდენს ქვეყნის ფინანსურ სტაბილურობაზე. სამწუხაროდ, არიან პოლიტიკას მიტმასნილი ჯგუფები, რომელთა მიზანი არასტაბილური ვითარების შექმნაა, რომ იქნებ ამ გზით მაინც შეძლონ ხელისუფლებაში მოსვლა.
4. ცხადია, უმთავრეს სავაჭრო ქვეყანაში - თურქეთში არსებული ეკონომიკური პრობლემები და მათი ვალუტის არასტაბილურობაც ერთი-ერთი ფაქტორია, რაც გავლენას ახდენს ქართული ლარის სტაბილურობაზე.
5. პრობლემას კიდევ უფრო ამძიმებს საგარეო ვალების მომსახურება. ორი-სამი წლის წინ ვამახვილებდი ყურადღებას, რომ 2021 წლიდან ეს პრობლემა გამძაფრდებოდა.

ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, ჩემი მოლოდინები მაინცა და მაინც ოპტიმისტური არ არის. ქვეყანა დგას სერიოზული ფინანსური კრიზისის წინაშე, რომლის თავიდან აცილებისთვის სერიოზული და მიზანმიმართული მუშაობაა საჭირო. დღევანდელი სიტუაცია, ყველა ფაქტორის გათვალისწინებით, ოპტიმიზმის საფუძველს არ იძლევა“, - განმარტა თემურ ბასილიამ.

სპეციალისტები აღნიშნავენ, რომ ვალუტის ასეთი რყევებისგან ყველაზე მეტად მოგებული კომერციული ბანკები არიან. ამაზე სტატისტიკაც მოწმობს, ანგარიშგებების მიხედვით, კომერციული ბანკების არასაპროცენტო შემოსავლების დიდი წილი სწორედ ვალუტის ყიდვა-გაყიდვის ოპერაციებიდან მიღებულ მოგებას უჭირავს.

კომერციული ბანკების ანგარიშგებების მიხედვით, 2021 წლის 31 დეკემბრის მონაცემებით, ცამეტმა ბანკმა 2022 წლის მეოთხე კვარტალში ვალუტის ყიდვა-გაყიდვის ოპერაციებიდან თითქმის 300 მლნ ლარის მოგება მიიღო, მხოლოდ ერთი, კრედო ბანკის ზარალმა 3 მლნ ლარს გადააჭარბა.

ნინო თამაზაშვილი